Elstu börnin í leikskólanum

Frá Bandaríkjunum hafa verið að berast fréttir um  bylgju sem hefur riðið hefur yfir skóla þar undanfarin ár. Bylgjan felst í að halda börnum sem fædd eru seinni hluta ársins ári lengur í leikskólum (redshirting). Markmiðið er að bæta samkeppnistöðu barnanna í framtíðinni. Samkvæmt því sem kemur fram í rannsóknum í Bandaríkjunum er líklegra að drengjum sé haldið eftir en stúlkum og hvítum fremur en börnum af öðrum uppruna. Það er líka ljóst að börn velstæðra foreldra eru líklegri til að vera ári lengur. Hluti af umræðunni  tengist umræðunni um hvort að börn séu tilbúin fyrir grunnskólann (school readiness), hvort þau hafi náð því sem grunnskólinn ætlast til. Rannsóknir á á árangri og líðan barna í hópum sem hafa verið haldið eftir ári lengur í leikskólum eru misvísandi. Ástæða bylgjunnar er rakin til bókar Malcolm Gladwell Outliers. En þar kemst hann að því að þeir sem fæddir eru fyrr í árinu er líklegir til að skara fram úr en þeir sem fæddir eru seinna. Sá þroskamunur sem hálft til heilt ár gefi börnum í fyrsta bekk, hafi langtímaáhrif. Í upphafi skiptir þessi munur máli þegar börnum er geturaðað í t.d. námshópa í grunnskólum. Eldri börnin séu frá upphafi líklegri til að lenda í getumeiri hópum og frá þeim punkti sé ferðalagið þeim í hag. Þessi hugmyndafræði er í raun algjörlega andstæð því sem lengst hefur verið að flýta börnum þannig að þau fái lengri skólagöngu og þannig séu þau samkeppnishæfari og betri starfskraftar fyrir atvinnumarkað framtíðarinnar. Þeir sem vilja kynna sér betur hvað er að gerast í Bandaríkjunum er bent á þáttinn 60 minutes hjá CBS sjónvarpsöðinni

Umfjöllunin hér að neðan er úr grein sem ég skrifaði í Rannsóknir í félagsvísindum og fjallaði um hvernig hugmyndafræði grunnskólans er að toga leikskólann til sýn. Hvernig við í leikskólanum erum að missa sjálfsmynd okkar og sérkenni.

 Umræðan um elstu börnin í sögulegu samhengi

Til að skilja hvernig hugmyndafræði grunnskólans togar leikskólafræðina til sín er gagnlegt að skoða umræðuna um elstu börnin í leikskólanum og hvernig hún hefur þróast.

Umræðan um elstu börn leikskólans er ekki ný af nálinni. Hér áður fyrr hófu íslensk börn grunnskólagöngu 7 ára. Þó sóttu mörg börn nokkurra vikna vorskóla og önnur fóru í tímakennslu í lestri. Leikskólaganga var á þessum tíma ekki eins almenn og hún er nú. Í samfélaginu og á meðal skólafólks átti sér stað um miðbik sjöunda áratugarins umræða um að færa grunnskólaaldurinn niður um ár.

Með slíkri aðgerð væri fleiri börnum tryggð skólaganga. Það var inn í þessa umræðu sem Valborg Sigurðardóttir hélt erindi um sex ára börnin á fundi Fóstrufélagsins árið 1968. Hennar skoðun var sú að þau ættu ekki að vera í leikskólum, heldur í sérstökum „aðlögunarbekkjum“ í grunnskólunum. Starfið átti að byggja á hugmyndafræði leikskólans, starfsfólkið ætti að vera leikskólakennarar og menntunin vera staðsett í formlegu umhverfi barnaskólans (Davíð Ólafsson, 2000). Valborg leit á þennan fyrsta bekk sem aðlögun á milli þessara tveggja skólastiga. Hugmyndafræðilega varð þessi barnhverfa nálgun ofan á, þó svo að framkvæmdin hafi orðið önnur. Samkvæmt því sem kemur fram í skýrslu Forskólanefndarinnar frá 1981 var markmið með sex ára bekkjum í Reykjavík, þegar þeir voru almennt teknir upp um 1970, fyrst og fremst að jafna námsaðstæður barna, þroska almenna hæfileika þeirra og stuðla að almennum þroska. Leiðirnar voru „hefðbundið leikskólastarf og m.a. að temja börnum að hlíta skólareglum, lúta aga viðfangsefnisins og stjórn kennarans“. (Menntamálaráðuneytið, 1981 bls. 26 – 27). Enn fremur kom fram í skýrslunni að viðfangsefnin áttu frekar að höfða til vilja og tilfinningalífs en greindar. Þrátt fyrir góð fyrirheit taldi nefndin að miðlunarstefna í kennslu hafi mjög fljótlega náð fótfestu í sex ára bekkjunum. Hlutverk nefndarinnar var að gefa álit um hvernig til hefði tekist og koma með tillögur um framtíð sex ára bekkjarkennslunnar. Lagði nefndin til að sex ára bekkurinn yrði hluti af skólaskyldu, og jafnframt að hætt yrði að leyfa fóstrum og réttindalausu fólki að kenna börnunum. Það væri hlutverk grunnskólakennara. Hér kemur strax fram sterk skoðun á menntun fóstra; þær gætu ekki talist kennarar.

Þarfir elstu barnanna – mætir leikskólinn þeim ekki?

Umræðan um elstu börn leikskólans er eins og sjá má bæði gömul og ný. Iðulega heyrast raddir um að leikskólinn sé ekki að uppfylla þarfir elstu barnanna og þess vegna verði að færa menntun þeirra inn í grunnskólann (sjá Hagfræðistofnun Háskóla Íslands, 2002). Undirliggjandi er e.t.v. það viðhorf sem kom svo skýrt fram í skýrslu forskólanefndarinnar að í leikskóla fari þrátt fyrir allt ekki fram „alvöru kennsla“ – í leikskóla fari fyrst og fremst fram tamning vilja og tilfinninga – hvað svo sem það felur í sér. Umræðan um að færa fimm ára börnin í grunnskólann hefur bæði tengst hugmyndum um styttingu náms til stúdentsprófs og því að leikskólabörn séu ekki nægilega tilbúin til að ástunda grunnskólanám þegar þau hefja það sex ára. Tíminn í leikskólanum hafi ekki verið nýttur í þágu framtíðarnáms barnanna. Það þurfi því að aðlaga þau grunnskólanum og gefa þeim tækifæri til „alvöru náms“. Leikskólarnir hafa reynt að mæta þessum röddum á ýmsan hátt. Löng hefð er fyrir „skólahópum“ sem hafa það markmið að undirbúa börn fyrir formlegt nám grunnskólans. Þá er jafnvel leitast við að líkja eftir því sem gert er eða talið gert í yngstu bekkjum grunnskólans (Rannveig Jóhannsdóttir, 2002). Hægt er að líta á tilhneigingar til að færa elstu börn leikskólans inn í grunnskólann sem skort á tiltrú á leikskólanum og því starfi sem þar á sér stað.

Einu sinni ætlaði borgin …

Ein birtingarmynd hennar er tillaga Leikskólaráðs Reykjavíkur frá í febrúar 2008 um að stofna sérstaka fimm ára bekki í grunnskólum borgarinnar (Leikskólaráð Reykjavíkur, 2008).

Til að undirbúa það mál fól Menntaráð Reykjavíkurborgar árið 2006 sérstakri nefnd að vinna fyrir sig skýrslu um sveigjanleg skólaskil. Meðal annars var nefndinni ætlað að fjalla um og skýra möguleika „þroskaðra“ barna til að byrja fyrr í grunnskóla en nú er. Niðurstaða hópsins var að leggja til að skoða sérstaklega að einn eða fleiri leikskólar reki fimm ára deild í húsnæði grunnskóla, og að slík deild verði rekin undir stjórn og á forsendum leikskólans (Menntaráð Reykjavíkur, 2007).

Þegar skýrsla sameiningarnefndarinnar er skoðuð má sjá að mikill samhljómur er með hugmyndum þeim sem þarna eru kynntar og þeim sem birtust í aðdraganda þess að sex ára börnin fóru inn í grunnskólann upp úr 1970. Sömu rök enduróma nú.

Ef ofangreind leið Reykjavíkurborgar verður valin og henni fylgt annars staðar á landinu má ætla að afleiðingin verði ekki ósvipuð og þegar menntun sex ára barna var færð inn í grunnskólann í upphafi áttunda áratugarins. Uppeldisstarf sem byggist á miðlun og því sem Bennett (2005) nefnir skólamiðlun muni nái yfirhöndinni nú eins og þá. Aðferðir sem Bennett telur andstæðar því sem fram kemur í áliti menntaráðs Sameinuðu þjóðanna um inntak leikskólamenntunar árið 1997.

Reynsla Norðmanna

Fyrir nokkrum árum var menntun sex ára barna í Noregi færð til grunnskólans. Markmiðið var að halda eftir sem áður í starfsaðferðir og hefðir leikskólans, e.t.v að gefa grunnskólanum tækifæri til að nálgast aðferðir leikskólans. Það sem gerðist hins vegar er að smám saman tók menning grunnskólanna yfir og í mörgum skólum er lítið eftir af hugmyndafræði leikskólastarfsins. Vinnulag og verkefni grunnskólans urðu yfirsterkari (Germeten, 2008). Menning og hugmyndafræði grunnskólans er sterk og það er við ramman reip að draga að halda í eigin sérkenni í jafn sterku umhverfi. Miðjan mjakast lítið á meðan jaðarinn máist út.

Hver er staðann – hvert erum við komin?

Í upphafi sagðist ég ætla að reyna að geta mér til um örlög hinnar sérstöku hugmyndafræði leikskólans. Tel ég grunnskólahugmyndafræðina hafa náð þeirri stöðu að vera viðmiðið, að vera svartholið sem allt togar til sín? Þeirri spurningu svara ég að hluta til neitandi. Ég er þeirrar skoðunar að leikskólinn sé heldur ekki pláneta í eigin sólkerfi með sína afmörkuðu og sérstöku hugmyndafræði lengur. Örlög hans eru nær því að vera fylgitungl á sporbaugi grunnskólafræðanna, fylgitungl sem leikskólafólk hefur sjálft unnið í að koma á þennan nýja sporbaug. Að því leyti má merkja áhrif eftirnýlenduhugmyndafræði á leikskólann. Það má vera að fæstum þyki það stórmál hvar og hvernig leikskólafræðin eru skilgreind, hvort þau teljast til sérstakra fræða eða séu undirskipuð grunnskólafræðum. Ég er í þeim hópi sem stendur ekki á sama. Ég er í hópi þeirra sem telur að það sé missir af hinni sérstöku hugmyndafræði og vinnubrögðum leikskólans. Sem álít að skólastarf á Íslandi verði fyrir vikið fátækara.

Mestur hluti færslunnar er hluti af greininni: Er leikskólinn sólkerfi, reikistjarna eða tungl? Eftirnýlenduvæðing leikskólahugmyndafræðinnar, sem kom út 2011 í Rannsóknir í félagsvísindum XII: félags- og mannvísindadeild : erindi flutt á ráðstefnu í október 2011 ; s. 381-388.

Tags: Elstu börnin, Leikskólastarf, Saga leikskólans