Líðan og velferð barna

Með samþykki og útbreiðslu Barnasáttmála Sameinuðu þjóðanna tók fólk að endurskoða hug sinn til barna og bernskunnar. Það fór að bera á umræðu um mikilvægi þess að sjá og viðurkenna að börn eru þátttakendur, þau hafa mótandi áhrif á sitt nánasta umhverfi, heimili og skóla. Í skrifum varð æ algengara að sjá á orðtök eins og félagsfræði bernskunnar, barnið sem borgari, það var farið að ræða um réttindi barna, sjálfstæðan rétt umfram rétt foreldra. Rétt barna til bernsku, til að hafa tækifæri til að móta og hafa áhrif. Að hluta tengist umræðan hugmyndum fólks um lýðræði og lýðræðislegt skólastarf.

Sýn til barna

Sumt í skrifunum tengist umræðunni um mikilvægi valdeflingar meðal barna, að hafa t.d. tilfinningu fyrir að geta haft einhverja stjórn á aðstæðum og eigin líf. Sú sýn að barnið væri eins og gróðurhúsplanta sem aðeins þyrfti að vökva og veita rétta næringu varð víkjandi. Að börn væru eins og svampar og það væri okkar að stýra því sem þau drægju til sín, slík hugmyndafræði vék fyrir þeirri, að börn séu þátttakendur, þau hefðu og gætu haft áhrif á umhverfi sitt. Þau ynnu úr reynslu sinni og áreitum á persónubundin hátt, þau séu getumikill og hæfileikarík. Má eiginlega segja að við höfum horfið úr hlutverki hins alvitra, alltumlykjandi til þess að vera meðrannsakandi og þátttakandi með barninu í ævintýri lífsins.

Það má ekki misskilja það sem svo að með þessum umbreytingum og nýju sýn hafi t.d. leikskólakennarar afsalað sér uppeldis og menntunarhlutverki sínu. Eða ábyrgð á uppbyggingu skólastarfs. Hins vegar krefst nýr hugsunarháttur nýrra vinnubragða og nýrrar orðræðu. Vel að merkja innan leikskólafræðanna eins og víða annarstaðar er fólk mjög meðvitað og mikið rætt um vald og gildi orðræðunnar og hversu mjög hún mótar vinnubrögð og skoðanir okkar. En um það má skrifa aðra grein.

Hugtakið velferð

Meðal þeirra hugtaka sem æ oftar sjást í erlendum fræðiritum er well being– og þá í alveg sérstakri merkingu. UNICEF gefur t.d. út skýrslur þar sem fjallað er um viðmið fyrir velferð eða vellíðan (well being) barna. Í þeirri umfjöllun er ekki verið að ræða um líðan barna eins og við höfum e.t.v. skilið það orð í gegn um tíðina. Heldur er verið að innleiða nýtt hugtak og á bak við það eru aðrar og meiri skilgreiningar. Ef til vill er réttara að halda sig við hugtakið velferð á íslensku, það nær sennilega betur utan um hugtakið eins og það er skilgreint í alþjóðlegri umræðu. Hugtakið vellíðan hefur sennilega almennt of þrönga og fasta skilgreiningu til að koma að góðum notum. Reyndin varð ekki eitt hugtak þegar hin nýja aðalnámskrá leikskóla var skrifuð heldur þrjú og stéttinni eftirlátið að komast að sameiginlegum skilningi.

Í forvitnilegri grein (Ben-Arieh 2005) um skilgreiningu á hugtakinu vellíðan/velferð sem ég las nýlega er fjallað um vellíðan barna og þau viðmið sem stuðst er við til að meta hana. Þar er bent á að þegar verið er að meta vellíðan verði að horfa til lífsleikni barna, möguleika barnsins til að vera borgari, þátttöku barna í ýmsum ákvörðunum sem þau varða og eigin menningu (barnamenning – félagamenning). Hvaða möguleika veitir skólakerfið börnum t.d. til þess að vera þátttakendur, móta eigin menningu, vera borgari með því sem því fylgir, (samræðu, hlustun virðingu og svo framvegis), hvernig er verið að vinna með t.d. lífsleikni barna? Ef við horfum með þessum gleraugum á vellíðan má sjá að það er ekki bara að verið að tala um almenna líðan út frá tilfinningum. Heldur er hugtakið miklu stærra og víðfeðmara.

Aðalnámskrá leikskóla

Í aðalnámskrá leikskóla (2011) eru lögð til ýmis nýmæli og hugtök sem við leikskólakennarar höfum hingað til ekki notað að ráði í opinberri umræðu. Meðal þessara hugtaka er hugtökin velferð/vellíðan/líðan. Það er e.t.v. eilítið ruglandi að námskráin heldur sig ekki við eitt hugtak heldur notar öll ofangreind hugtök og með mismunandi merkingu. Ástæða þess að þetta ruglar er tilvísunin í hina alþjóðlegu skilgreiningu á hugtakinu well being.

Í kaflanum mat á námi og velferð barna í aðalnámskránni (2011) er þetta velferð orðuð á eftirfarandi hátt:

Mat á námi, þroska og velferð barna felur í sér að safnað er upplýsingum um það sem börn fást við og hafa áhuga á; hvað þau vita, geta og skilja. Upplýsingarnar eru notaðar til að styðja nám og velferð barna við skipulagningu leikskólastarfsins og í samstarfi við foreldra.  Um er að ræða ferli sem á að vera samþætt daglegu starfi leikskólans og fela í sér skipulagningu, skráningu, mat og ígrundun á námi, þroska og velferð barna. Markmið mats er að auka þekkingu og skilning leikskólakennara og annars starfsfólks, foreldra og barna á þroska barna, námi og líðan.

þegar fylgst er með þroska, námi og velferð barna er lögð áhersla á:

• alhliða þroska,
• sjálfstæði,
• áhugasvið,
• þátttöku í leik úti og inni,
• félagsfærni og samkennd,
• frumkvæði og sköpunarkraft,
• tjáningu og samskipti.

Í kafla Aðalnámsrkár leikskóla um samþætt námssvið er hinsvegar rætt um vellíðan og heilbrigði. Þar er t.d. sagt að „Hreyfing er börnum eðlislæg og stuðlar að vellíðan.“  Í þessari merkingu er væntanlega ekki átt við hugtakið í sinni víðustu skilgreiningu eins og t.d. OECD og UNICEF skilgreina það. Hér er augljóslega skírskotun til eldri notkunar á hugtakinu.

Með því að innleiða hugtakið velferð í aðalnámskrá leikskóla er í leiðinni verið að innleiða nýjan tilvísunarramma. Við leikskólakennarar eigum sennilega eftir að takast á um þetta hugtak eins og mörg önnur.

Við eigum eftir að semja okkar tilvísunarramma, ræða og ígrunda hvaða merkingu þessi ákvæði og hugtakanotkun hefur fyrir starfshætti leikskólans.

Hvernig geta börn tekið þátt í mati

Á öðrum stað í aðalnámskrá leikskóla er rætt um aðkomu barna og þess að haft sé samráð við barnið um upplýsingar sem það varðar og fara á milli skólastiga. Vegna þess hvað við innan leikskólans höfum verið föst í allskyns stöðluðum upplýsingum hafa margir í mín eyru hnussað yfir þessu ákvæði. Sjá ekki hvernig 5 ára barnið á að hafa áliti á t.d. Hljómi.

Í leikskólum er víða lögð stund á barnaheimspeki. Þar eru börn að velta upp ýmsum hugmyndum, fást við að skilgreina hugtök og ræða spurningar. Er ekki raunhæft að ætla að þau börn t.d. gætu rætt spurninguna, hvað vil ég að grunnskólakennarinn viti um mig?.  „Að mér þykir gaman að teikna, ég er rosalega góður vinur, ég er flink að hreyfa mig, ég kann að galdra….“ Ef ég ætti að fara með myndir (t.d. ljósmyndir) út starfi leikskólans með mér í grunnskólann, hvað vil ég þá helst sýna og segja frá í starfi leikskólans? Með þessu móti væri barnið að hafa áhrif á þær upplýsingar sem færu um það og slík vinnubrögð eru líka mjög í anda lýðræðis, sem er jú ein meginstoð og markmið leikskólauppeldis. Auðvitað er ljóst að síðan fara líka alla vega aðrar upplýsingar á milli en er ekki sjálfsagt í ljósi hugmynda um sterka og hæfileikaríka barnið að treysta því fyrir hluta verkefnisins.

Að lokum

Að lokum læt ég fylgja með skilgreiningu Ben-Arieh and Frones sem birt var í nýlegri OECD skýrslu, en í henni kom Ísland bara nokkuð vel út. Slóð á skýrsluna má finna hér

More recently, Ben-Arieh and Frones (2007a, p. 1) have offered the following definition, also indicators-based: “Child well-being encompasses quality of life in a broad sense. It refers to a child’s economic conditions, peer relations, political rights, and opportunities for development. Most studies focus on certain aspects of children’s well-being, often emphasising social and cultural variations. Thus, any attempts to grasp well-being in its entirety must use indicators on a variety of aspects of well-being.”

Tags: Leikskólastarf, Lýðræði, Mat